مجله آرت‌یونیتی | مِمنتو موری (Memento Mori) «به یاد داشته باش که خواهی مُرد»

علیرضا محسنی | 09 اسفند ماه 1400

مِمنتو موری (Memento Mori) «به یاد داشته باش که خواهی مُرد»

مِمنتو موری (Memento Mori)؛

از جمجمه‌ها تا طبیعت بی‌جان، روایت زندگی و مرگ در هنر غرب

«طبیعت بی‌جان وانیتا» اثر پیتر کلِس - ۱۶۳۰

اکثر ما جملاتی مثل «امروز است، فردا نیست» یا «هیچ چیز ابدی نیست» را به مراتب شنیده‌ایم. شنیده‌ایم که می‌گویند تماشای فراز و فرود طبیعت ما را نسبت به میرا بودن هوشیار می‌کند. هرچند که امروزه و با توجه به شرایط بوجود آمده صحبت از مرگ در بسیاری از فرهنگ‌ها باعث رنجش افراد می‌شود اما این داستان همیشه به این شکل نبوده است.

در طول تاریخ، به ویژه در زمان نزاع، مردم ترغیب می‌شدند که در مورد مرگ و معنای آن تعمق کنند. زمانی که طاعون اروپا را در نوردید، به منظور تسکین پیدا کردن روحیات مردم به آن‌ها پیشنهاد می‌شد که در طول روز بر روی چیزهایی که زندگی و مرگ را تداعی می‌کنند تمرکز کنند و مدتی با خود در این باره خلوت کنند.

مِمنتو موری، که به معنی «به یاد داشته باش که خواهی مُرد» برای برخی ناگوار و دلهره‌آور بود اما در عین حال از یک روحیه بالا سرچشمه می‌گرفت.

این روش به مردم آموزش می‌داد که از داشته‌های دنیوی بگذرند و خود را از تجملات رها کنند. ماهیت زودگذر این وسایل بیهوده با جاودانگی روح و این ایده که باید انرژی را برای زندگی پس از مرگ گذاشت، کنار هم قرار گرفتند. البته، مانند بسیاری از فلسفه‌های آن زمان‌، این برداشت به تولید آثار هنری ارزنده‌ایی ختم شد که امروزه شاید بسیار عادی به نظر می‌رسند.

نمادگرایی در ممنتو موری

مدت‌هاست که هنرمندان مجذوب این فلسفه رواقی شده‌اند و از آموزه‌های حزن‌انگیز به عنوان سکوی پرشی برای هنر خود استفاده می‌کنند. در حقیقت‌، هنر ترسیم جمجمه‌، که مسلماً ریشه در ممنتو موری دارد، همچنان یکی از محبوب‌ترین سوژه‌های زیبایی‌شناسی به حساب می‌آید. جمجمه‌ها و اسکلت‌ها که در برخی از آثار هنری با بال ترسیم شده‌اند یادآور این اصل هستند که همه ما روزی زمین را ترک خواهیم کرد. در حقیقت جمجمه‌ها شاید از بارزترین نماد‌های وابسته به ممنتو موری هستند که میرا بودن را به ما یاد‌آوری می‌کنند.

اثر وانیتاس طبیعت بی‌جان از ساموئل درکز فن هوگستراتن با عنوان «طبیعت بی‌جان با مرد جوان متفکر» - ۱۶۴۵

تصاویری که به سرعت قابل تشخیص هستند و اهمیت آن تا آنسوی اقیانوس کشیده شده و از غرب اروپا سر از مکزیک در‌آورد و به عنوان یکی از مهمترین نماد‌های «روز مردگان» که برای احترام به فوت شدگان برگزار می‌شود استفاده شده است. اما از دید هنری، آلبرشت دورِر (Albrecht Durer)، ون‌گوگ و پابلو پیکاسو تنها تعدادی از هنرمندانی بودند که بیانیه‌های شیوایی را در آثار هنری خود با استفاده از جمجمه‌ها صادر کردند.

هر چند که باید این اصل را در نظر داشت که این تنها جمجمه‌ها نبودند که به عنوان نماد مِمنتو موری مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در بین هنرمندان غربی از شیوه‌ها و نمادهای گوناگونی برای به تصویر کشیدن «مرگ» و شکنندگی زندگی در آثار هنری استفاده شده است. به خصوص در کشور هلند که نقاشی‌های طبیعت بی‌جان به منظور تاکید بر این واقعیت ترسیم می‌شدند. در بین قرن‌های شانزده و هفده از این آثار به عنوان آثار هنری بیهوده یا به زبان لاتین «وانیتا» (Vanita) یاد می‌شد. آن‌ها در آثار خود از نمادهایی مانند میوه‌های پوسیده، آلات موسیقی، ساعت، ساعت‌های شنی و حباب برای نشان دادن زوال و ماهیت زودگذر زندگی استفاده کردند.

مِمنتو موری در آثار هنرمندان مشهور

حال که تا حدی با معنای مِمنتو موری آشنا شدیم بیایید تا با هم به نمونه‌هایی از روش‌های ماهرانه‌ای که هنرمندان در طول تاریخ از نشانه‌های بصری برای ایجاد تأمل در مورد طبیعت زودگذر دارایی‌های مادی و نیاز به تمرکز بر روح استفاده کرده‌اند، نگاه کنیم.

آلبرشت دورِر - جمجمه ۱۵۲۱